Mithras. Sommigen van U zullen onmiddellijk weten waar het over gaat. Anderen zullen geen flauw idee hebben. Ik ga u dus vertellen over een godheid die vele eeuwen vóór het begin van onze jaartelling gelovigen trok vanaf Voor-Indië tot aan Noord-Engeland en Noord-Afrika. Het was een religie die meekwam met de vorderingen van het Romeinse leger.

In de begin-eeuwen van het christendom was het ook zijn belangrijkste concurrent. Maar het zijn vooral de overeenkomsten met de Vrijmetselarij, waardoor ik zo gefascineerd raakte.

Vanwaar mijn belangstelling

Ik denk, dat het zo’n 30 jaar geleden is, dat ik een pocket kocht met de titel “Mithras, de geheimzinnige god”, van Vermaseren uit 1959, hetgeen een soort klassieker bleek te zijn, omdat belangstelling voor Mithras nog maar kort bestaat. Er wordt in beschreven dat er ooit een zeer succesvolle religie door het Romeinse leger over heel Europa verspreid was, het Mithraisme. Heiligdommen van de Mithras-cultus zijn aangetroffen vanaf Voor-Indië, Syrië en Turkije tot in Engeland. In de Hadrian Wall bijvoorbeeld zijn er al 3 getraceerd.. Als je “Mithras” ingoogelt, krijg je genoeg te lezen voor de rest van het jaar.

Inmiddels zijn er zo’n duizend tempels getraceerd! Men vermoedt, dat er alleen al in Rome zo’n 50 waren. Daar is ook de gaafste aangetroffen onder de Santa Prisca bij het Vaticaan, maar ook in Helden en Nijmegen en onder de kerk in Elst is er één. In 1998 is er nog één bij Tienen (Tirlemont) in België opgegraven. Daar troffen de archeologen naast de tempel rituele kuilen met slangenvaten, wierookkelken, olielampjes en talloze wijnbekers. Er waren ook overblijfselen van offerdieren (o.a.kippen) wat op rituele feestmalen tijdens de inwijdingsriten wijst.

Op mijn vakanties heb ik er ook een paar bezocht in Italië en Turkije. Als je er eenmaal attent op bent, tref je er op je reizen met regelmaat één aan. Meestal van een katholieke kerknaam voorzien, vaak ook in de vorm van de crypte onder een kerk, want u weet, dat overal altijd de heilige gebouwen bovenop elkaar zijn gebouwd.

De derde reden voor mijn belangstelling is ,dat ik al heel lang gefascineerd ben door de vraag of het stierenvechten in Spanje, de corrida, een weerklank zou kunnen zijn van de Mithrascultus. Op meerdere plaatsen wordt gesuggereerd dat, toen de Romeinen Spanje overwonnen, de cultus van Mithras met daarin als hoogtepunt het doden van de heilige stier, zich later ontwikkelde tot de moderne corrida.

Waarnemingen

Het eerste Mitraeum dat ik bewust bezocht, was in Sutri bij Perugia in Italië. Het woord stond op een klein bordje tegen een rotswand met de vermelding, dat de sleutel te krijgen was bij een woning. De grottempel was enigszins gechristianiseerd en bleek te heten de Santa Maria del Parto, van de bevalling dus. We zijn er vrij lang gebleven om de ruimte op ons in te laten werken. Het is een bijzondere gewaarwording om in een beetje kale tempel-grot te zitten en je voor te stellen, dat daar 2000 jaar geleden mensen waren,die een andere soort Jezus verheerlijkten, een heidense verlosser die, net als Jezus, ten hemel zou zijn opgestegen en beloofd zou hebben aan het einde der tijden nogmaals te komen om recht te spreken over de levenden en de doden.

Tijdens een rondreis door Cappadocia in Turkije dus, kwamen we in een Christelijke grotkerk, die gezien de vorm ook een Mitraeum geweest moet zijn. Het zou mij bovendien niet verbazen als de meeste crypten van oude kerken ook in eerste instantie Mitraeums geweest zijn. Bij de verbreiding van het christendom werden immers meestal de kerken opgericht op de plaats van oude heiligdommen en qua vorm voldoen vele crypten aan de specificaties van een Mitraeum. Alle Mithraeums zijn ongeveer even groot, zo’n 8 bij 12 meter met een paar bij-ruimtes. Altijd hebben ze een gewelfd plafond en zitbanken langs de lange zijden. Bij voorkeur was het een echte grot, maar anders werd een soort raamloze kapel gebouwd die half in de grond zat.

In 2008 op onze vakantie bezochten we in Aquileia in de buurt van Triest de basilica. In de toelichting bij één van de prachtige mozaïeken stond, dat de scène stamde uit de Mithrascultus en als vroegchristelijke kunst beschouwd wordt. Een duidelijke verwijzing naar de naadloze overgang van Mithraisme naar Christendom. Zoals gezegd, vraag ik mij al even af, of de corrida in Spanje een reminiscentie zou kunnen zijn van de Mithras-cultus, die ook in Spanje leefde. Om te proberen iets te voelen en te begrijpen van de beleving, zijn wij een paar jaar geleden naar een corrida geweest in Cordoba. De corrida in Spanje wordt bij ons ‘stierenvechten’ genoemd. Ik denk, dat je eigenlijk zou moeten spreken van het ‘stieroffer’, zoals mij werd verzekerd door Spanjaarden waar wij toevallig bij zaten op de tribune in Cordoba. Hoewel elke Spanjaard op de rechtstreekse vraag afwijzend zal antwoorden, vertelden ze mij tijdens die corrida, dat sommigen geloven, dat het uitvloeien van het bloed nieuwe kracht aan de aarde zal geven. De grond in de arena is ook strak geel. Dat wordt ook verbeeld in de vlag van Spanje, het bloed in de aarde. Rood-geel-rood. Dat vruchtbaarheidsidee is ook typisch Mithraïsch. De betrokkenheid van het publiek doet denken aan een belangrijke voetbalwedstrijd.

Kort na de corrida waren we op bezoek bij een tertulia, een klein praatgroepje over de corrida. Mijn Spaans was toen nog niet zo goed, maar ze hielden bijna geëxalteerde beschouwingen over hoe de torero de offerdaad volvoerde. Als je in termen van het brengen van een offer naar de corrida kijkt, zijn alle bewegingen plotseling passend en elegant. Goede torero’s worden ook haast heilig verklaard. Het voorbewerken van de stier door de picadores is ook juist om te voorkomen, dat er een ‘gevecht’ ontstaat. Als de torero verliest, is het offer mislukt. Je zit naar mijn idee eigenlijk te kijken naar de offerdaad van een oeroude godsdienst.

U begrijpt, dat de Katholieke kerk hier niet al te enthousiast over is, maar nooit kans gezien heeft die uit te bannen. Nadat we het nu één keer meegemaakt hebben is dat ook wel weer genoeg. Trouwens, op Bali werd mij hetzelfde vruchtbaarheidsverhaal verteld over hanengevechten. Omdat ook bij Tienen kippenresten werden gevonden, is het misschien zo, dat niet steeds een stier werd geofferd, maar vaker een haan. Ik wil herhalen dat mijn manier van kijken naar de corrida niet algemeen gangbaar is. Ik heb het op geheel eigen wijze “hineininterpretiert”.

De eredienst

Als centrale daad in het Mythras-mysterie stond dus het doden van de hemelse stier. En zoals in de Katholieke kerk de Kruisdood van Jezus centraal staat, midden in de kerk, zo staat in de Mithras-tempel de afbeelding van het stier-offer centraal. Het is trouwens interessant dat ook nu nog bij de Joden het stier-offer gepraktiseerd wordt. Van de 10^e tot de 7^e eeuw voor Chr. was de stier zelfs het symbool van de God van Israel. Bij Mithras is het belangrijkste symbool dat hij de stier doodt door zijn keel door te snijden. Deze daad wordt de ‘tauroctonie’ genoemd. In elke Mithrastempel is zo’n scène, en ze zijn allemaal bijna hetzelfde. Mithras en de stier zijn eigenlijk dezelfde figuur, zoals Jezus zichzelf in een bloedoffer opoffert voor de wereld. Volgens de mythe waren in den beginne Mithras en de stier alleen op een onvruchtbare wereld. Mithras doodde de stier, offerde dus eigenlijk zichzelf, om het leven vrij te maken, dat in de stier was. Toen het bloed van de stier over de aarde vloeide, werd deze vruchtbaar en ontstonden alle vormen van leven die wij nu kennen. Mithras die de stier Mithras doodt is gekleed in een tunica, een broek die Perzisch is, een mantel en een puntige muts, een Phrygische muts, dus van Oost-Turkse snit, die door de Romeinen ‘mitra’, mijter werd genoemd. Hij kijkt de beschouwer aan terwijl hij half op de rug van de stier zit, de kop van de stier achterover trekt met zijn linkerhand in zijn neusgaten, en steekt met zijn rechterhand een dolk in de keel van de stier. Diverse figuren omringen deze gebeurtenis. Onder de stier likt een hond het bloed op dat van de wond druipt en een schorpioen valt de testikels van de stier aan, een raaf is neergestreken op zijn rug. De raaf wordt beschouwd als de boodschapper van de Zonnegod = Mithras = Sol Invictus, de onoverwinnelijke god. De staart van de stier eindigt vaak in tarwe-aren. Links op het tafereel staat een kleine mannelijke figuur, genoemd Cautes die dezelfde kleren draagt als Mithras en een brandende fakkel omhoog houdt. Hij verbeeldt het opkomend licht. Boven hem, in de linker bovenhoek, is de zonnegod, Sol met zeven stralen. Op de rechterzijde is er een andere kleine mannelijke figuur, Cautopates, die ook gekleed is als Mithras en die een toorts met de punt naar beneden houdt en die soms brandt. Hij verbeeldt de ondergaande zon. Boven hem in de rechter hoek is Luna, de maan. Elk element in de scène correleert met het uitspansel met de planeten zoals dat bij de oude Romeinen bekend was, dus in de geocentrische visie van die tijd, waarbij het universum om de aarde draait. Gezien o.a. de kleding meent men, dat ook de fakkeldragers en de stier allen Mithras verbeelden. (Caute=voorzichtig(?)

Mithraisme was een geloof zonder dogma’s, zonder erfzonde, zonder geschiedenis van wonderen, volledig tolerant met een nadruk op liefdadigheid. Het vertoont daarmee nogal wat gnostische kenmerken. Evenals de VM was het een inwijdingsgenootschap, waarvan vrouwen uitgesloten waren. Belangrijke elementen uit de Mithras-religie zijn het geloof in één God en de belofte van opstanding uit de dood na een vroom en moedig leven. Het Mithraisme was een mysterie-godsdienst zoals er vele waren in de klassieke oudheid. Je kon trapsgewijs ingewijd worden in zijn geheimen. Je diende dan een leven te leiden volgens de regels van de cultus en werd daarin begeleid door een hoger ingewijde. Wie de zeven graden had doorlopen en dus hoogste in rang was en volledig ingewijd, ontving de titel Pater. Een tot priester gewijde monnik wordt nog altijd Pater genoemd en evenals in de Mithrascultus was en is deze rang ook in het christendom alleen weggelegd voor mannen. De keizer als hoogste priester in de Mithrascultus droeg de titel 'Pontifex Maximus', een eretitel die nu nog door de pausen wordt gedragen, en een van de eretekenen van het hoge ambt was de Mitra, de phrygische muts van Mithras, die als 'mijter' nog doorleeft tot in onze tijd.

Ontstaansgeschiedenis

Van de invloedrijke godsdiensten in Rome was het Mithraisme de belangrijkste. Het was het populairst en had veruit het hoogste morele niveau van Waarheid en Licht. De oorsprong van de God Mithras is gehuld in de nevelen van de oudheid, maar wordt gerelateerd aan Zoroaster ofwel Zarathustra. Als monotheistische godsdienst ontstond het zo’n 1500 v.Chr. ongeveer gelijktijdig met de andere monotheistische godsdiensten, zoals het Jodendom en het geloof in Aton na de Egyptische overstap uit het veelgodendom. Het Gouden Kalf uit de bijbel (door Aáron zou wel eens de stier van de Mithras-godsdienst kunnen zijn. Mithraisme introduceerde bij de Romeinen het idee van een wereld die verdeeld is tussen goed en kwaad, die verdeeld is door de krachten van licht en duisternis. Zijn aanhangers sloten zich aan bij Mithras in zijn militante bestrijding van kwaad. Misschien was daarom de religie ook zo populair bij de soldaten. Mithras werd door de Romeinen gelijkgesteld aan de alom vereerde 'onoverwinnelijke zon', 'Deus Sol Invictus'

Wetenschappers zijn er inmiddels van overtuigd, dat het verhaal vooral een kosmisch verhaal is. Volgens de nieuwste inzichten verbeeldt dan het totaal de sterrenhemel en beeldt met de omringende dierfiguren de constellatie uit van de sterrenbeelden van de dierenriem, in de stand van de equinox), zo’n 1500 jaar voor Chr. Dat was ongeveer het einde van het Stiertijdperk, zodat Mithras de stier wel moest doden. Mithras was dus de machtige god, die het universum kon bewegen. Een god die zo’n enorme daad kon volvoeren, verdiende het zeker om aandeden te worden. En een god die de kosmos kon bewegen, zou zeker ook de macht hebben om de krachten van de sterren te beheersen zodat hij na je dood een veilige reis van je ziel naar het universum kon bewerkstelligen. Zoals Mithras verbonden met het Stier-tijdperk is Jezus verbonden met het daarna liggende Vissentijdperk.

De specifieke aanwezigheid en plaats van bepaalde dierenriemfiguren op het tafereel in de tempel lijkt een beetje op de situatie, waarvan men denkt, dat de geografische spreiding van de piramides over Egypte het sterrenbeeld Orion voorstelt op een bepaald tijdstip in de ontwikkeling van het heelal in de omwentelingscyclus van ca 25.000 jaar. Ook in de Mitraeums meent men dat in de stand van de sterrenbeelden een tijdstip is vastgelegd. Dat zou voor Mithras liggen rond 1500 v.C., wat dan volgens de geleerden de Iraanse herkomst zou bevestigen. Een soort astronomische code dus. Ook in onze werkplaats tref je de dierenriemfiguren aan, overigens zonder verdere duiding, zover ik weet. Trouwens, het alziend oog in onze werkplaats wordt verondersteld het bekende oog van Horus te zijn)

Verbreiding, wanneer en waar

Tot ongeveer 1970 werd als vaststaand aangenomen, dat het Mithraisme uit Iran en India komt, en er zijn aanwijzingen dat het rond 1500 voor Chr. daar al beleden werd. De god heette daar Mithra. Inmiddels is er een tweede stroming gekomen, die ervan uitgaat dat het Romeinse Mithraisme een zelfstandige religie was, die slechts de naam en enkele beelden erfde uit Iran. De polemiek duurt voort en resulteert inmiddels in vele publicaties. Er wordt ook steeds meer gevonden in teksten en tempels. In de eerste eeuw voor Chr. vermeldt Plutarchus dat de religie is meegebracht door marine/zeerovers naar het Westen. Vanaf ongeveer de eerste tot de vierde eeuw was het Mithraisme de Romeinse staatsgodsdienst en was overal verbreidt waar het Romeinse leger was, het was ook specifiek een mannenreligie. Het was niet alleen in vrijwel heel Europa aanwezig, maar ook ver naar het Oosten en in Noord-Afrika. Uit de Mithras-cultus zijn rechtstreeks een aantal begrippen in onze cultuur overgegaan, zoals het begrip ‘paradijs’, de aartsengel Michael, de kerstdag, de kerststal en drie koningen, maar ook het handschudden als bezegeling van een overeenkomst. Mithras werd ook beschouwd als de god van de contracten. Heel curieus is het verhaal over het Vrijheidsbeeld in New York. In 1886 werd het geschonken door de Franse Vrijmetselarij aan de USA en het zou Mithras verbeelden als Sol Invictus. De zeven zonnestralen en de omhooggestoken fakkel zijn in ieder geval aanwezig. Hoewel het een tamelijk vrouwelijke figuur lijkt te zijn, zou het dus toch een man zijn.

Overeenkomsten met Christendom

Het Mithraisme is evenals het Jodendom, een monotheïstische godsdienst. En dat is niet de enige overeenkomst met het Christendom. Er zijn talloze overeenkomsten. Zoveel zelfs, dat je op vele plaatsen in de bijbel de naam Jezus door Mithras zou kunnen vervangen en dan lees je wat er in de oude Mithrasgeschriften staat. B.v.: Mithras, de Verlosser werd op 25 december geboren uit de vereniging van een maagd en een god, wonderen verrichtend, ten hemel gevaren en aan het einde van de tijden komend met zijn oordeel - wie zijn bloed niet zou drinken, zou niet verlost worden. Op 25 december vierden ze dus de terugkeer van de zonnegod Mithras. Hij had 12 discipelen en een laatste avondmaal, hij werd in een graf in de rotsen gelegd, en herrees na drie dagen uit de dood. Opvallend genoeg zou 25 december ook de geboortedag van Osiris, Adonis en Dionysus zijn. Pas rond 300 n.Chr. wordt de geboortedag van Jezus verplaatst van 6 januari naar 25 december. Zonder twijfel werd dat gedaan om de Mithrasvereerders mee te krijgen. In Oost-Europa zijn geloofsrichtingen waar Kerstmis nog steeds op 6 januari wordt gevierd. Zowel Jezus als Mithras werden geboren in een grot. Men is het er inmiddels wel over eens, dat de stal een grot was. Beiden werden in het bijzijn van drie schaapherders op wonderlijke wijze ter wereld gebracht. Mithras werd 2000 jaar geleden als een andere soort Jezus verheerlijkt, een verlosser die, net als Jezus, ten hemel zou zijn opgestegen en beloofd zou hebben aan het einde der tijden nogmaals te komen om recht te spreken over de levenden en de doden. Zowel Mithrasvereerders als Christenen geloven in de onsterfelijkheid van de ziel en een leven na de dood. Toch waren er belangrijke verschillen. De Christenen probeerden zo veel mogelijk bekeerlingen te maken. De Mithrasvereerders, die zo’n beetje de bovenlaag van de bevolking vormden, hadden echter een cultus, die gebaseerd was op een geheim. En geheimen verliezen hun aantrekkingskracht als veel mensen het kennen. Het christelijke geloof was in feite ontworpen als een andere versie van de heidense religies, waarin Jezus gewoon een zoveelste variant was op Osiris, Dionysus, Mithras en andere vroegere goden en uitgevonden voor het joodse volk.

Overeenkomsten met de VM

De Mithras-cultus is een religie, uitsluitend voor mannen. Het aantal belijders per Mitraeum was (evenals bij ons) beperkt tot een kleine groep van ca. 25 man. Een probleem bij de bestudering is, dat er niet zoveel geschreven bronnen over zijn, hoewel er steeds meer gevonden worden. Net zoals bij de Katharen komt de schriftelijke overlevering vooral van de bestrijders, die dan natuurlijk een gekleurd beeld geven en ze allerlei onfrisse praktijken toeschrijven. Evenals de Katharen, lijken ze volledig verdwenen te zijn. Voor ik nader in details treed, zal ik eerst wat over de Mithras-godsdienst vertellen.

Toen ik voor het eerst een Mitraeum bezocht, had ik geen idee van de overeenkomsten met de VM maar de ruimte leek me prima geschikt als VM-werkplaats. De gevonden tempels hebben nogal wat vorm-overeenkomst met de onze Maçonnieke tempel en naarmate ik meer bronnen ging raadplegen werden de overeenkomsten groter. De tempel is een langwerpige rechthoek zonder daglicht met langs de lange zijden twee rijen zitplaatsen. Er zitten geen ramen in. Aan weerszijden van het middenpad zijn rijen zit / ligbanken. Aan het eind van het middenpad is de uitbeelding van Mithras die de stier doodt. Het koepelvormige plafond is beschilderd met sterren en dierenriemfiguren en ook de kolommen spelen een belangrijke rol. Omdat het een inwijdingsgenootschap is, staat de inwijding centraal in het rituaal. De hele inwijdingsweg bestaat uit 7 stappen, zeven inwijdingsniveaus, te weten 1: De Raaf, 2: De Verborgene, 3: De Strijder, 4: De Leeuw 5: De Pers (soms ook de Egyptenaar) 6: De Zonneloper, 7: De Vader. Ons broedermaal, bedoeld om de broederband te versterken, vindt mogelijk zijn oorsprong in een symbolische maaltijd van brood en wijn ter nagedachtenis aan hun redder Mithras, die net als Jezus, had verklaard: Hij die niet eet van mijn lichaam en drinkt van mijn bloed, zodat hij één zal worden met mij en ik met hem, die zal geen redding smaken. Mogelijk werd ook het vlees van de ritueel gedode stier genuttigd.

Voor mij is de hamvraag, hoe de vele overeenkomsten tussen het Mithras en de VM te verklaren zijn. Is de VM een rechtstreekse erfgenaam van het Mithraisme via het doorgeven van de cultus. Of hebben de schrijvers van ons huidige rituaal veel info erover gehad en het nagespeeld en ook de tempel zo aangekleed. Omdat pas in de laatste honderd jaar vrij veel bekend is geworden over Mithras, zou je na moeten gaan wanneer het huidige rituaal en de huidige tempel-inrichting ontstaan zijn. Het is dan wel bijzonder, dat de maçonnieke tempelvorm en -inrichting al vastlagen voordat “Mithras” een studieonderwerp werd. Daar zou je uit kunnen concluderen, dat de vorm al van veel vroeger af werd doorgegeven. De donkere kamer, waarin de kandidaat wordt gebracht, om er enige tijd in overpeinzing door te brengen, stelt gewoonlijk toevallig een grot, een spelonk voor.

De verdringing van het Mithraisme

Als je je realiseert, dat de Katholieke kerk pas structuur kreeg op concilies rond de jaren 200-400, dan begin ik te denken, dat er rond die tijd een nieuw, verbindend geloof geconstrueerd moest worden in opdracht van de Romeinse keizers. Het verhaal van Jezus leek zich daar aardig voor te lenen. Waarom dan niet gewoon het Mithraisme verder gecultiveerd? Wel, het bezwaar dáárvan was, dat het geen hiërarchische structuur kende en dus als machtsinstrument niet bruikbaar. Er moest iets ontstaan, dat als een militaire hiërarchie aanstuurbaar was. In 312 erkende keizer Constantijn de Grote het Christendom, waarmee de vervolgingen eindigden. Het werd de nieuwe staatsgodsdienst. Overigens liet hij zelf zich 25 jaar later pas dopen. Daarmee begon de achteruitgang van de Mithras-cultus en na een tijdelijke opleving onder Julianus de Afvallige (331-362) verdween de verering, doordat het Christendom toen sterk genoeg werd om zich tegen zulke godsdiensten te verzetten. De bisschop van Rome werd door de keizers maar al te graag tot belangrijkste baas verklaard en zo konden ze er aardig zicht op houden, zo vlak om de hoek. In 392 werden alle andere tot dan toe erkende erediensten tot ketterij verklaard.

Voor de gemiddelde belijder was de overgang van het Mithraisme naar het Christendom niet zo groot, omdat het nieuwe verhaal met kleine aanpassingen helemaal bruikbaar was. Op alle Mithraeums werden kerken gebouwd, waarbij het oude Mithraeum meestal als crypte in tact bleef. De soepele overgang van Mithras naar Jezus blijkt eigenlijk ook uit het feit, dat er onder het Vaticaan een vrijwel onbeschadigde Mithrastempel zit. Uiteraard liet niet iedereen zomaar zijn oude geloof los. Waarschijnlijk is het deels onderdoken in het Manicheïsme, wat tot diep in de Middeleeuwen grote invloed heeft gehad in Europa en feitelijk een Gnostieke stroming was. Ik las ergens dat waarschijnlijk ook de Tempelridders het Mithraisme in enige vorm bleven praktiseren, het waren ook soldaten tenslotte. Toen ze door de Franse koning rond 1300 werden opgeheven en verbannen, zocht een flinke groep een goed heenkomen in Schotland. Volgens een uiterst fantasievolle versie zou de VM als een vernieuwd Mithraisme vanuit Schotland gekomen zijn, aangejaagd door de toevloed van verbannen Tempelridders, die aan de wieg zouden hebben gestaan van de Schotse ritus. Uiteraard wordt er dan ook de Rosslyn Chapel bij gehaald, de kapel die enige tijd na de opheffing van de Tempeliers gebouwd werd. Bij navraag vertelde men mij, dat de Schotse ritus vooral werkt met de lichtsymboliek. Dat zou dan de Sol Invictus, Mithras dus, kunnen zijn! Ik moet dus nog eens uitvinden of de bouwsymboliek Frans van origine is en de lichtsymboliek Schots. Zou wel leuk zijn.

Afsluiting

U ziet, er moet altijd iets overblijven, want onderweg zijn is beter dan aankomen op Itaka.