Herinneren en herdenken zijn fundamentele menselijke handelingen die niet alleen ons individuele bewustzijn vormen, maar ook bijdragen aan de identiteit van een gemeenschap of samenleving. Herinnering is persoonlijk en subjectief; het verbindt ons met onze eigen ervaringen en die van onze voorouders. Herdenken daarentegen is vaak een collectieve daad die een brug slaat tussen het verleden en het heden. De vraag is hoe we deze twee dimensies kunnen samenbrengen zonder het verleden te reduceren tot een statische erfenis, maar het juist levend te houden voor toekomstige generaties. Aanleiding voor dit artikel is de 4 mei-lezing gehouden op 4 mei 2023 door de onlangs overleden presentatrice Dieuwertje Blok.
De rol van herinnering en herdenken
In het werk van de Joodse filosoof Avishai Margalit, zoals besproken in het document, wordt herinneren niet alleen gezien als een individuele daad, maar ook als een morele verantwoordelijkheid. Margalit spreekt over ‘morele herinneringen’, die voortkomen uit de plicht om onrecht en leed niet te vergeten. Dit sluit aan bij de bredere vraag hoe we als individuen en als samenleving omgaan met het verleden.
Persoonlijke herinneringen kunnen sterk emotioneel geladen zijn en bepalen voor een groot deel hoe we onszelf en de wereld om ons heen begrijpen. Ze geven betekenis aan gebeurtenissen en plaatsen, en zorgen voor continuïteit in onze levens. Maar herinneringen zijn ook selectief en worden gevormd door tijd, perspectief en context. Dit roept de vraag op: welke herinneringen dragen we actief uit en welke laten we vervagen?
Herdenken, daarentegen, is een publieke daad die vaak vorm krijgt in rituelen, monumenten en collectieve momenten van reflectie. Het is een poging om het verleden een plaats te geven in het heden. Nationale herdenkingen, zoals Dodenherdenking, hebben niet alleen tot doel om respect te betuigen aan de overledenen, maar ook om lessen te trekken voor het heden en de toekomst. Het document wijst op de spanning tussen het individueel herinneren en het collectief herdenken: persoonlijke verhalen kunnen soms botsen met het gestandaardiseerde narratief van nationale of politieke herdenkingen.
De ethiek van herinneren en vergeten
Margalit stelt een ethische vraag: is vergeten soms noodzakelijk? In sommige gevallen kan het loslaten van herinneringen bevrijdend werken en bijdragen aan verzoening. Denk bijvoorbeeld aan post-conflict samenlevingen, waar een balans moet worden gevonden tussen recht doen aan het verleden en het bouwen aan een gezamenlijke toekomst. Tegelijkertijd kan collectief vergeten leiden tot het uitwissen van pijnlijke maar cruciale geschiedenissen. Dit dilemma wordt zichtbaar in discussies rondom koloniale geschiedenis en de manier waarop naties omgaan met hun rol in het verleden.
Wat we als samenleving herdenken en hoe we dat doen, zegt veel over onze waarden en normen. Herdenkingsrituelen en monumenten zijn nooit neutraal; ze weerspiegelen politieke en maatschappelijke keuzes. Dit vraagt om een kritische houding ten aanzien van de manieren waarop geschiedenis wordt geconstrueerd en gepresenteerd.
Vrijmetselarij en de verbinding tussen herinnering en herdenken
De Vrijmetselarij kent als kernwaarden vrijheid, gelijkheid en broederschap. Deze principes kunnen bijdragen aan een dieper begrip van herinnering en herdenken. Vrijmetselaars streven naar verlichting van de geest en morele vooruitgang, waarbij zij het verleden niet als een vaststaand gegeven zien, maar als een bron van wijsheid om de toekomst te verbeteren.
Het symbolisme binnen de Vrijmetselarij onderstreept het belang van persoonlijke groei en ethische reflectie. Herinnering speelt hierin een cruciale rol, aangezien het individuele en collectieve bewustzijn leidt tot een betere samenleving. Vrijmetselaars erkennen dat herdenken niet alleen een eerbetoon aan het verleden is, maar ook een morele verplichting om de fouten van toen niet te herhalen. Dit sluit aan bij Margalits idee van morele herinneringen en de plicht om onrecht niet te laten verdwijnen in de vergetelheid.
De zoektocht naar waarheid, een centraal streven binnen de Vrijmetselarij, moedigt aan tot kritische reflectie op de wijze waarop geschiedenis wordt herinnerd en herdacht. Vrijmetselaars pleiten ervoor dat herdenken een actieve dialoog blijft en niet een rigide ritueel wordt dat losstaat van hedendaagse vraagstukken. Hierdoor ontstaat een brug tussen verleden en heden, waarbij ethiek en humaniteit vooropstaan.
De brug naar het heden
Om een echte brug te slaan tussen het verleden en het heden, is het belangrijk dat herinnering en herdenken geen statische processen zijn. Dit betekent dat herdenken niet alleen een moment van stilte en reflectie mag zijn, maar ook een oproep tot dialoog en actie. Hoe verbinden we de lessen van het verleden met hedendaagse kwesties zoals racisme, antisemitisme en onderdrukking? Hoe zorgen we ervoor dat herdenken niet vervalt in een leeg ritueel, maar een actieve bijdrage levert aan een rechtvaardigere samenleving?
Door herinneringen persoonlijk te maken en verhalen door te geven, blijft het verleden niet slechts een feit uit de geschiedenisboeken, maar wordt het een levend onderdeel van ons morele kompas. Dit vraagt om een dynamische benadering waarin zowel individuele als collectieve herinneringen een plaats krijgen. De principes van de Vrijmetselarij kunnen hierbij richting geven door de nadruk te leggen op ethiek, zelfreflectie en broederschap. Alleen zo kan herdenken werkelijk de brug vormen tussen verleden en heden.
Wil je meer weten over wat Vrijmetselarij voor jou kan betekenen? Kom dan gerust langs op onze Open Avond op 3 april 2025. Voor meer informatie zie https://bit.ly/41cRiTC Graag aanmelden via rohaan@telfort.nl