De oorsprong van de vrijmetselarij is omgeven door veel mysterie en speculatie. Er bestaan allerlei theorieën en historici zijn het lang niet altijd met elkaar eens.
De meest gangbare theorie is de zogenaamde modernistische: die zegt dat de vrijmetselarij is ontstaan in het 17e-eeuwse Schotland en 18e-eeuwse Engeland. In deze visie is de vrijmetselarij voortgekomen uit gilden van steenhouwers, die tijdens de bouw van kathedralen en kastelen veel invloed hadden. Deze gilden waren georganiseerde groepen vaklieden met geheime rituelen, wachtwoorden en symboliek. Toen in de loop van de tijd de vraag naar steenhouwers afnam, begonnen deze gilden ook leden toe te laten die geen ambachtslieden waren. Zo werd de vrijmetselarij steeds meer een symbolische broederschap, waarin mensen werden ingewijd in morele lessen en symboliek. De oprichting van de ‘Grootloge van Londen en Westminster’ in 1717, wordt in deze theorie algemeen beschouwd als het officiële beginpunt van de georganiseerde vrijmetselarij zoals we die vandaag de dag kennen.
Er is ook een theorie die de vrijmetselarij als veel ouder zien. En er zitten inderdaad overduidelijk ideeën, vaak filosofische ideeën, van oudere datum in de vrijmetselarij. Dat zie je onder anderen aan de aanwezige denkbeelden uit het neoplatonisme uit de derde eeuw na Christus. Bijvoorbeeld het idee dat alles wat er is, voortvloeit uit ‘het ene, ‘het al’, een ‘hoog beginsel’, ‘het geheel zonder dualiteiten’. Iets wat wij kennen als ‘Opperbouwmeester des heelals’.
Maar wat Plotinus, als bekendste vertegenwoordiger van dat Neoplatonisme toen dacht, was eigenlijk niet nieuw, maar was voortborduren op de lessen van de Griekse filosoof Plato. Vandaar natuurlijk ook de term Neoplatonisme. En dat maakt dat we het dan eigenlijk al hebben over de 5e en 4e eeuw vóór Christus, de tijd dus van Plato. (427 – 347 v.Chr.)
Maar deze tweede theorie ziet eigenlijk nóg oudere wortels in oudere beschavingen, zoals die van de Egyptenaren of die van bijbelse figuren zoals Koning Salomo. In hun visie wordt de vrijmetselarij beschouwd als de drager van een eeuwenoude kennis, een spirituele wijsheid die van generatie op generatie is doorgegeven via symbolen, rituelen en mystieke tradities zoals inwijding. Deze theorie wijst dan ook vaak op de parallellen tussen de symbolen en rituelen van de vrijmetselarij en die in de oude religieuze en esoterische tradities.
Goed, het woord esoterisch kwam zojuist voorbij. Wat kunnen we daaronder verstaan?
Het woord ‘esoterie’ is afkomstig uit het Grieks en betekent het inwendige of het verborgene; dit dan in tegenstelling tot het begrip ‘exoterie’, dat het ‘uitwendige’, ‘waarneembare’ of het ‘openbare’ betekent. Esoterie wordt ook wel een filosofie genoemd, esoterische filosofie. ‘Filo’ is Oud-Grieks en betekent ‘houden van’ en ‘Sofia’ betekent ‘wijsheid’. Dus, filosofie betekent zoveel als houden van wijsheid, of verlangen naar wijsheid of ook wel: zoeken naar wijsheid. En Esoterie heeft dus ook déze betekenis. Mét dus dat inwendige of verborgene.
Dat maakt dat esoterie zich dus bezighoudt met zoeken naar wijsheid vooral in de niet-waarneembare, soms zelfs verborgen aspecten van de werkelijkheid, dat wil bijvoorbeeld zeggen, niet-waarneembaar voor de zintuigen, niet echt te begrijpen door ons intellect; of: het is nog onbekend of (nog) onontdekt, geheim ook, soms. Maar met geheim wordt dan vaak bedoeld kennis die slechts toegankelijk is voor ingewijden, geïnitieerden, een selecte, misschien wel uitverkoren groep.
Je kunt ook zeggen dat het kennis en wijsheid betreft die niet gemakkelijk of vanzelf doordringt tot ons voorstellingsvermogen. Het is best lastig te begrijpen. Het is kennis en wijsheid die niet door de zintuigen of de oppervlakkige rede, maar alleen vanuit het diepste innerlijk van de mens begrepen kan worden. We hebben het dan dus bijvoorbeeld over zaken als ziel, geest, bewustzijn, hogere energieën, en ook: voelen. Het is wijsheid en kennis ontleend aan zowel inzicht en begrip als aan ervaring. En het is te verwerven door studie, reflectie, oefening en ja, het is vaak ook nog een langdurig en intensief traject. Net als bijvoorbeeld leren vioolspelen. Het gaat niet van het ene op het andere moment. Je moet er wat voor doen.
De hier bedoelde kennis en wijsheid staat natuurlijk haaks op rationele, wetenschappelijke kennis, die immers stoelt op waarnemingen, logica en verifieerbaarheid. Iets wat past bij de modernistische visie op het ontstaan van de vrijmetselarij in de tijd van de Verlichting. Maar ook bij onze huidige, materialistische tijdsgeest.
Heel belangrijk in de esoterie is het idee dat alle wezens in essentie één zijn, dat alles voortkomt uit dezelfde, onkenbare bron. Het Ene. Denk ook hier weer even aan Plotinus. Alles leeft en ontwikkelt zich, van de kleinste deeltjes zoals atomen, tot planten, dieren, mensen, planeten, sterren en melkwegstelsels. Wij moeten dat niet alleen in de uiterlijke betekenis zien, maar vooral ook innerlijk. Want de idee is dat in het diepste innerlijk van de mens, de eeuwige kern ligt, die gelijk is aan de ‘Universele Kern’ of ‘Ziel van al het Leven’. Of de ‘Goddelijke vonk’.
Kortom: de esoterische traditie gaat ervan uit dat de werkelijkheid meerdere lagen heeft en dat deze door middel van spirituele oefeningen, symboliek en initiatie kunnen worden ontdekt. Op alle niveaus werken dezelfde principes en wetmatigheden: In de kosmos, in de natuur, in de mens. ‘Zo boven, zo beneden’. Net zo’n kernzinnetje als het ‘Ken uzelve’. Aldus kan de mens van de kosmos en de natuur over zichzelf leren en vice versa. Ieder mens is in wezen een kopie in het klein van wat de zonnen, de sterren en het heelal als geheel zijn.
Ook in de vrijmetselarij draait het uiteindelijk om kennis die niet direct zichtbaar is, maar die je ontdekt door introspectie en groei. Deze verborgen wijsheid benadrukt dat alles in het universum met elkaar verbonden is. Door middel van symboliek en rituelen word je uitgedaagd om verder te kijken dan het oppervlakkige, en contact te maken met diepere lagen van jezelf en de werkelijkheid.
Vrijmetselarij deelt diverse elementen met sommige andere spirituele tradities, maar onderscheidt zich door haar unieke mix van traditie, symboliek en persoonlijke groei in een gestructureerde omgeving.
Het meest karakteristiek is haar sterke focus op symboliek en rituelen. Deze zijn ontworpen om je te verbinden met kosmische principes en het mysterie van het bestaan.
In de kern gaat het in de vrijmetselarij, net als in de esoterie, vooral om persoonlijke groei en bewustzijn. Het doel is niet om je ego te versterken, maar juist om het te overstijgen. Rituelen, symbolen en rationeel inzicht werken samen om hogere vormen van bewustzijn te bereiken. Het beroemde motto Ken Uzelve nodigt je uit om een innerlijke reis te maken, waarbij je jezelf beter leert begrijpen en spiritueel kunt groeien.
Voor mensen met levensvragen biedt de vrijmetselarij een manier om jezelf te verdiepen in tijdloze wijsheden, los van dogma’s, en je eigen pad naar persoonlijke en spirituele ontwikkeling te ontdekken. Het is een uitnodiging om stil te staan bij wie je bent, waar je vandaan komt en waar je naartoe wilt.